Tutaj możecie zapoznać się z dokładnymi opisami szerokiego zakresu oferowanych przez nas stali. W swojej ofercie posiadamy noże ze stali: węglowej, nierdzewnej i proszkowej. Każdy z tych typów stali ma swoje ogólne wady i zalety.
Podsumowując wpisy z naszego boga możemy krótko scharakteryzować poszczególne typy stali:
Typy stali łatwo jest charakteryzować ogólnie, jako grupę, jednakże wszystkie dzielą się na poszczególne produkty z indywidualnym oznaczeniem poszczególnych producentów. Stale o określonym oznaczeniu różnią się właściwościami w zależności od m.in. składu chemicznego oraz typu obróbki: cieplnej, plastycznej i chemicznej wykonanej przez producenta samej stali, nie mówiąc już o samych producentach noży.
Stale wykorzystane do produkcji oferowanych przez nas noży z grupy stali rdzewnych (węglowych bądź narzędziowych) to:
Skład:
Jest to stal narzędziowa, wysokowęglowa, specjalnie opracowana i odlewana przez hutę Hitachi na wytrzymałe noże i narzędzia. Charakteryzuje ją bardzo wysoki poziom czystości (zawartość siarki i fosforu poniżej 0,03 %), dzięki czemu możemy ją zaliczyć do stali najwyższej jakości. Od typowych stali węglowych różni ją wybitna twardość – mogąca przekroczyć nawet 63 HRC. Twardość ta jest uzyskiwana poprzez znaczny dodatek pierwiastków węglikotwórczych takich jak chrom i wolfram. Stal ta posiada wszystkie zalety stali węglowych, oprócz twardości jest niezwykle łatwa do naostrzenia, długo trzyma ostrość. Cechy te gwarantują bardzo przyjemne, jedwabiste, ale zarazem agresywne cięcie. Trzeba jednak uważać, niezwykła twardość może zmniejszać jej odporność na pękanie i wykruszenia Noże wykonane z tego typu stali ze względu na to, że są rdzewne, z czasem pokrywają się patyną, którą nie każdy uważa za estetyczną. Jest ona jednak pożyteczna, ponieważ tworząc warstwę ochronną blokuje dalszy postęp korozji.
Skład:
Kolejna stal wyprodukowana w Hucie Hitachi, przez odlewanie, przeznaczona na noże i narzędzia. Jest zwykle hartowana na 63-65 HRC. Dzięki zwiększonej zawartości węgla, wolframu oraz dodatkom innych pierwiastków węglikotwórczych oraz (które również poprawiają hartowność), takich jak wanad i molibden osiąga ona twardość większą niż Aogami 2. Podobnie jak powyższa stal jest ona zaliczana do stali o najwyższym stopniu czystości. Jest określona często jako „stal węglowa o składzie idealnym do produkcji noży”. Japońscy twórcy wykorzystujący tą stal to TakeshiSaji, Moritaka i Takeda. Dzięki precyzyjnie zaprojektowanemu składowi chemicznemu stal ta trzyma ostrość najdłużej ze wszystkich stali z rodziny Aogami, jednocześnie łatwo się ostrzy, przy dużej odporności na ścieranie w codziennym użyciu. Jeśli chodzi o cięcie, to niezwykła ostrość sprawia, że jest ono jedwabiście gładkie. W związku z małą odpornością na rdzewienie oraz uszkodzenia w postaci wykruszeń (spowodowaną niesamowitą twardością), stal ta często służy jako rdzeń w nożach laminowanych. Jest ona wtedy wykorzystywana z płazami z bardziej miękkiej stali, często nierdzewnej, w taki sposób niwelując oba jej mankamenty.
Skład:
Stal Shirogami 1, kolejna odlewana przez Hutę Hitachi, znana również pod nazwami Shiro-ko 1 bądź po prostu Shiro-ko. Jest to stal wysoko węglowa, o stopniu czystości podlegającym restrykcyjnym normom. Zawiera ona więcej węgla niż stal Shirogami 2, dzięki temu jest jeszcze twardsza, co jednak utrudnia jej obróbkę. Wraz ze zwiększającą się twardością rośnie ostrość, ale również kruchość. Wprawny użytkownik noży na pewno doceni ostrza ostre niczym brzytwa z niesamowicie długim trzymaniem ostrości. Tak jak w przypadku wszystkich stali węglowych w perspektywie korozji kluczowa jest odpowiednia konserwacja.
Skład:
Można ją znaleźć również pod nazwami Shiro-Ko 2 and Shiro-ni-ko. Jej skład jest podobny do stali Shirogami 1, różni się tylko zawartością węgla. Jest to stal wysokowęglowa o najwyższym poziomie czystości. Charakteryzuje się ona bardzo prostym składem chemicznym, nie zawiera dużo węglików, ale dużo węgla pierwiastkowego. Wysoka czystość i nieskomplikowany skład przekłada się na niezwykle łatwe ostrzenie, dzięki czemu na ostrzu można uzyskać efekt tafli lustra i ograniczyć przylepianie się krojonych produktów do powierzchni noża. Stal tą można jednak hartować do bardzo wysokich twardości, dzięki wysokiej twardości i odporności na ścieranie może długo trzymać ostrość. Uwaga, tak jak wszystkie stale węglowe może ulegać rdzewieniu, warto więc poświęcić czas i uwagę na jej konserwację – czyszczenie i olejowanie. Pokrywanie się noża patyną zabezpiecza przed postępem korozji.
Skład:
Jest stalą narzędziową, z wysoką zawartością węgla. Jest japońskim odpowiednikiem W108 według amerykańskich norm AISI. Może być też oznaczana jako SK-85. Jest to stal węglowa do hartowania w wodzie. Oprócz noży bywa również wykorzystywana na sprężyny, wiertła oraz ostrza narzędzi do cięcia (takie jak np. skalpele czy żyletki). Jest twarda i wytrzymała. Dzięki dodatkom stopowym posiada zwiększoną odporność na ścieranie i zużycie. Jest stalą wysokiej jakości. Dzięki wysokiej twardości, nawet do 63 HRC, dobrze trzyma ostrość, utrudnia to jednak jej naostrzenie. Zawartość chromu oraz miedzi ma za zadanie opóźniać jej korozję, pomimo tego stal ta jest rdzewna. Stal ta zapewnia doskonałą równowagę pomiędzy twardością a wytrzymałością.
Stale nierdzewne
Skład:
Jest martenzytyczną stalą nierdzewną, wysokowęglową, japońskim odpowiednikiem stali z grupy AISI 440B. Została zaprojektowana z myślą o odporności na korozję, w połączeniu ze niezłą twardością wynoszącą około 54-58 HRC, co wynika z wysokiej zawartości węgla, chromu oraz pozostałych pierwiastków węglikotwórczych (wanadowi, wolframowi oraz molibdenowi). Dobrze trzyma ostrość. Wyróżnia się bardzo wysoką odpornością na korozję, jest ona odporna na działanie środowiska umiarkowanie agresywnego, takiego jak: para wodna, amoniak, produkty spożywcze i łagodne kwasy. Stal ta oprócz noży może być wykorzystywana w przyrządach pomiarowych, zaworach, matrycach, narzędziach chirurgicznych i łożyskach kulowych. Cromova nie ustępuje pod względem właściwości najlepszym stalom narzędziowym niestopowym, posiada również niezłą odporność na ścieranie. Noże z tej stali są dobrym wyborem dla użytkowników, którzy nie chcą poświęcać zbyt dużo czasu na konserwację swoich narzędzi.
Skład:
Japońska stal nierdzewna bardzo wysokiej klasy. Została stworzona przez Takefu Steel Ltd. Podobno „G” w nazwie odpowiada za „gold standard” czyli złoty standard jakości tej stali. Jest to stal bardzo popularna pośród najznamienitszych i największych japońskich producentów noży, używają jej między innymi: tojiro, mcusta, spyderco, boker, z powodu dobrego trzymania ostrości i odporności na korozję. Sama stal została zaprojektowana specjalnie z myślą o różnych rodzajach ostrzy. Dzięki dodatkowi pierwiastków stopowych jest ona niezwykle twarda, można na niej osiągnąć twardości na poziomie 60-61, a nawet 62 HRC, co powoduje, że dobrze trzyma ostrość(niewiele gorzej niż 154 CM/AST34). Pomimo dużej twardości dobrze się ostrzy. Stal ta ma większą odporność na pękanie niż 154 CM/AST34. VG-10 posiada niezłą odporność na korozję. Stali tej nie należy mylić ze stalą VG-1, która również jest popularna wśród producentów. Z tych dwóch „dziesiątka” jest uznawana za stal wyższej jakości. Przez bardzo restrykcyjną politykę eksportową praktycznie wszystkie noże (lub ich głownie) muszą być produkowane w Japonii. Jeśli poszukujecie twardości stali węglowej, przy jednoczesnej odporności na korozję, noże z tej stali, cieszące się popularnością wśród kucharzy i kolekcjonerów, jest dla Was najlepszym rozwiązaniem.
Skład:
Jest to kolejna stal wysokiej klasy z Huty Takefu Steel Ltd. Ma mniej dodatków węglikotwórczych niż VG-10 przy podobnym, wysokim udziale chromu i węgla. Zawartość tych pierwiastków jest wyższa niż w przeciętnych stalach nierdzewnych. Przy precyzyjnie zaprojektowanym składzie krystalizacja węglików eutektycznych w stalach typu VG jest specjalnie opóźniana, żeby uzyskać ich jak najbardziej jednolitą strukturę i tym samym zwiększyć twardość stali. Stal została opracowana z przeznaczeniem na wysokogatunkowe narzędzia do cięcia. Po hartowaniu stal tego typu osiąga twardość około 60 HRC, wysoka twardość gwarantuje dobre trzymanie ostrości. Charakteryzuje się wysoką odpornością na korozję, ale również na zużycie i pękanie.
Skład:
Jest porządną stalą wytwórstwa Takefu Steel Ltd. Oprócz chromu nie zawiera dużo dodatków stopowych, jednakże ich ilość jest wystarczająca, żeby zapewniać stali porządną odporność na ścieranie oraz solidną odporność na korozję. Stop jest zwykle hartowany na 58-61 HRC. Sprawdza się zarówno przy dużych, masywnych ostrzach, jak i małych nożach kieszonkowych. Stal ta jest głównie stosowana do noży kuchennych, maszyn do cięcia przy obróbce żywności, oraz innych narzędzi tnących codziennego użytku. Generalnie VG-1 posiada nieznacznie wyższą twardość i odporność na odkształcenia (generalnie właściwości wytrzymałościowe) niż stale 440C, ATS 34 i jej kuzyn VG-10. Niektóre źródła jednak donoszą, że VG-1 ma gorszą odporność na wykruszenia, ale za to ostrzy się lepiej. Niektórzy wytwórcy porównują tę stal do stali AUS-8.
Skład:
Jest porządną, budżetową stalą nierdzewną o niskiej zawartości węgla, z solidną domieszką dodatków stopowych. Charakteryzuje się przede wszystkim wysoką odpornością na korozję. Może być stosowana jako materiał do okucia noży laminowanych, choć sprawdzi się również jako materiał podstawowy. Dodatek niklu zwiększa jej wytrzymałość, mangan twardość (ale też kruchość), zaś chrom odpowiada przede wszystkim za nierdzewność przy jednoczesnej poprawie wytrzymałości i twardości. Stal ta może zostać zahartowana na 56 HRC, może mieć trochę niższe trzymanie ostrości Ci niż z pozostałych stali z grupy nierdzewek. Zamiast tego ma ona podwyższoną udarność i odporność na wykruszenia. Jeśli jesteś fanem twardych, nierdzewnych stali i nie masz nic przeciwko częstemu ostrzeniu, ta stal jest dla Ciebie.
Skład:
Stal odlewana przez Hutę Hitachi. Jest to wyjątkowa stal nierdzewna, przeznaczona na narzędzia do cięcia takie jak noże i nożyce. Jest to stal wykorzystywana często do produkcji japońskich noży w stylu tradycyjnym. Gingami #3 pomimo nieskomplikowanego składu chemicznego (oprócz chromu i węgla praktycznie nie posiada „pierwiastków funkcyjnych”) ma niezwykłą twardość, dochodzącą do 61 HRC. Dzięki niesamowitej twardości noże z tej stali osiągają też niesamowitą ostrość. Wyjątkowość tej stali polega na tym, że obie te cechy są porównywalne do stali węglowych. Efekt ten jest to osiągany poprzez drobnoziarnistą mikrostrukturę oraz wysoką zawartość węgla. Lecz nie są to jedyne zalety, Gingami długo trzyma ostrość, a kiedy ulegnie stępieniu, łatwo się ostrzy (łatwiej niż znaczna część stali nierdzewnych). Ponadto charakteryzuje się niezwykłą agresją cięcia. Stal ta na pewno sprawdzi się dla osób, które nie chcą poświęcać czasu na konserwację ostrza, ale jednocześnie oczekują od swoich narzędzi ponadprzeciętnych osiągów.
Skład:
Solidna, japońska stal nierdzewna dobrej jakości produkowana przez Aichi Steel. Po odpowiedniej obróbce osiąga twardość dochodzącą do 60 HRC. Stal ta jest niezwykle ceniona za precyzyjnie dopracowany skład chemiczny. Dzięki zawartości chromu jest nierdzewna, ostra, z poprawionym trzymaniem ostrości. Molibden i wanad skutecznie poprawiają ich właściwości wytrzymałościowe, takie jak twardość, wytrzymałość i odporność na ścieranie. Oba pierwiastki poprawiają hartowność. Dzięki popularnemu w stalach nierdzewnych dodatkowi krzemu stal ta ma zwiększoną odporność na naprężenia. Oprócz typowych noży stop ten jest również popularny wśród producentów maczet stawiających na niezawodność. AUS 8 jest porównywana z amerykańskimi stalami typu 440 i podobnie jak te stale jest niezawodna. Wśród użytkowników stal ta jest ceniona za swoją niezawodność wysoką twardość, wytrzymałość, odporność na korozję i zużycie, połączoną z niezłym trzymaniem ostrości. Stal ta jest stosowana masowo, dzięki czemu noże z niej wykonane będą tanie, ale jednocześnie solidne. Niech „masowe wykorzystywanie” nie kojarzy Wam się z „masówką” i gorszą jakością, ponieważ jakość stali AUS 8 nie pozwoli na jej negatywne zaszufladkowanie.
Skład:
Japońska stal nierdzewna, dzieląca wszystkie zalety swojej siostry AUS 8 i różniąca się jedynie zwiększoną do znacznych wartości zawartością węgla. Znaczna ilość tego pierwiastka gwarantuje łatwość ostrzenia i ostrość brzytwy powyżej 60 HRC, jednakże ten dodatek mógłby powodować też dużą kruchość, dzięki dodatkowi niklu, manganu i krzemu zwiększa się właściwości plastyczne materiału. Zjawisko twardości jest dodatkowo podbijane pierwiastkami węglikotwórczymi. Pierwiastki te zapewniają również dobre trzymanie ostrości. Generalnie AUS 10 jest ulepszoną wersją AUS 8, posiadającą największy dodatek węgla z całej rodziny AUS, na pewno docenią ją wszyscy użytkownicy ceniący odporność na korozję, wytrzymałość i wysoką wydajność materiału, z którego wykonane są noże.
Skład:
MVS10Cob jest japońską stalą wysokiej klasy. Często porównuje się ją do jakościowej stali VG-10. Jest to stal zawierająca znaczne ilości pierwiastków węglikotwórczych takich jak wanad, molibden i przede wszystkim chrom. Kobalt poprzez ograniczenie przegrzewania stali pozwala na hartowanie w wyższej temperaturze, pozwalając na większe nasycenie węglikami dwóch uprzednio wymienionych pierwiastków. Dzięki ich obecności stal jest bardzo twarda, na poziomie nawet 62 HRC, dzięki temu jest wyjątkowo ostra i dobrze tą ostrość trzyma. Jest bardzo popularna wśród japońskich wytwórców noży. Oprócz właściwości wytrzymałościowych stal ta jest przede wszystkim odporna na korozję. Właściwie nie posiada żadnych wad, przy wysokiej twardości ma jednak zmniejszone właściwości plastyczne, należy więc uważać, bo podczas ostrzenia i polerowania ostrza może mieć tendencję do pęknięć.
Stale proszkowe
Skład:
Stale R2 i SG2 to zasadniczo te same stale, sprzedawane pod innymi szyldami. Stal R2 jest dystrybuowana przez jednego z liderów produkcji japońskiej stali, a mianowicie Kobelco Steel Company. Stal ta jest również kupowana przez Takefu Steel Company, która oznacza ją jako SG2 (wg. Koki Iwahary z JapaneseChefsKnife.Com). Stal ta jest stalą proszkową, szybkotnącą. Dzięki wyjątkowemu procesowi produkcji stal ta ma bardzo wysoki stopień czystości, precyzyjnie dobrany skład chemiczny oraz misternie zaprojektowaną strukturę. Posiada ona wybitną ostrość na poziomie 64 HRC, jest twardsza niż większość stali proszkowych, dzięki znacznemu udziałowi molibdenu i wanadu tworzących węgliki. Znaczna ilość wanadu, oprócz poprawy twardości i wytrzymałości stali na ścieranie nie powoduje zmniejszenia właściwości plastycznych, a wręcz poprawia udarność i sprężystość. Bardzo duża zawartość molibdenu poprawiając własności wytrzymałościowe, razem z chromem ma wpływ również na odporność tej stali na korozję. R2/SG2 bardzo długo trzyma ostrość. Dodatkowo, nie jest ona wymagająca pod względem konserwacji, wyśmienicie się ostrzy, lepiej nawet niż kultowa ZDP-189. Stal ta jest idealna dla profesjonalistów którzy mają najwyższe wymagania wobec swoich narzędzi.
Skład:
Stal wyprodukowana przez Nachi-Fujikoshi Corp. Jest proszkowa i rdzewna, ale pomimo to jest zaliczana do najlepszych stali proszkowych dostępnych na rynku, potwierdza to jej zastosowanie. Została opracowana z myślą o narzędziach szybkotnących do cięcia materiałów wysokiej twardości, gdzie wymagana jest maksymalna odporność na zużycie: na wysoko obciążone frezy oraz narzędzia do pracy na zimno takie jak np. noże tokarskie, wiertła narzędziowe czy piły do cięcie twardych gatunków drewna. FAX 40 jest niesamowicie twarda, po hartowaniu osiąga twardość dochodzącą do 65-68 HRC. Dzięki wysokiej twardości posiada jedną z najlepszych na rynku noży odporność na ścieranie, dzięki temu również wyjątkowo długi czas trzymania ostrości, wszystkie te właściwości wynikają z ogromnych ilości najważniejszych pierwiastków węglikotwórczych (oprócz tytanu i niobu): wolframu, molibdenu, wanadu i chromu. Kobalt pozwala na znaczne nasycenie stali węglikami. Zawartość niekorzystnego fosforu i siarki jest ograniczona w tej stali do minimum. Pomimo zawartości chromu stal ta nie jest odporna na korozję, aczkolwiek może być odporniejsza na nią niż typowa stal rdzewna. Przez znaczną zawartość pierwiastków węglikotwórczych i kobaltu, stal ta nie jest zbyt plastyczna, dlatego też w celu zwiększenia jej właściwości plastycznych stosuje się ją jako rdzeń w nożach laminowanych.
Japońska stal szybkotnąca wyprodukowana przez Naji Fujikoshi. Jest znana jako jedna z pierwszych japońskich „super-stali” proszkowych. Zyskuje coraz większą popularność wśród japońskich twórców noży. Jest ona stosowana przez m.in. mistrza Takeshi Saji, który w pracy z nimi wykorzystuje swoje ponad 50cio letnie doświadczenie. Wzrastające zainteresowanie na pewno wynika ze świetnych właściwości wytrzymałościowych. Jest niespotykanie odporna na ścieranie, dzięki czemu świetnie trzyma ostrość nawet przy małych kątach ostrzenia powierzchni tnącej. Zwykle jest hartowana na ok. 64 HRC, pomimo, że jest to imponująca twardość, sama stal mogłaby być hartowana jeszcze wyżej, nie robi się tego, żeby stal była bardziej odporna na wykruszenia. Ze względu na wysokie właściwości wytrzymałościowe, nie jest to stal szczególnie plastyczna, żeby ją poprawić SRS-13 stosuje się często jako rdzeń w nożach laminowanych płazami (stalą bardziej plastyczną). Dzięki znacznej zawartości chromu jest nierdzewna.
Stal SRS-15 jest ulepszoną wersją stali SRS-13 (a dokładnie ulepszoną o 0,2 % węgla) i posiada wszystkie zalety „trzynastki”. Jest to ekskluzywna stal szybkotnąca, narzędziowa, proszkowa i nierdzewna, nie każdy producent może z niej korzystać. Przewyższa wiele stali na rynku. Podobnie jak swoja siostra jest bardzo twarda, na poziomie nawet 64 HRC dzięki wysokiej zawartości węgla i pierwiastków węglikotwórczych. Pomimo tego nieźle się ostrzy, a przy okazji świetnie trzyma ostrość, nawet przy cieńszych ostrzach. Jest bardzo odporna na ścieranie i inne zużycie. Dzięki wysokiej zawartości chromu jest odporna na rdzę.
Stosunkowo nowa na rynku japońska stal proszkowa produkcji Huty Hitachi - ZDP-189 o ekstremalnej zawartości węgla i chromu. W normalnych warunkach wytopu stali, byłaby ona zakwalifikowana do żeliw, a nie do stali, ze względu na tak wysoki poziom węgla. Ze względu na ogromne ilości tego pierwiastka i chromu, a także dodatkom wolframu, molibdenu i wanadu osiąga jedną z najwyższych twardości na rynku noży dochodzącą aż do 65-67 HRC, jest to twardość nieosiągalna dla większości innych stali. Dzięki dodatkom manganu i krzemu stal ta ma poprawione pozostałe własności wytrzymałościowe. ZDP jest odporna na różne rodzaje zużycia, ale przede wszystkim ścieranie. Ponadto jest odporna na korozję, dzięki tak znacznej ilości chromu. Stal ta osiąga doskonały balans pomiędzy twardością, odpornością na korozję i wytrzymałością. Dzięki wybitnej twardości szczyci się doskonałą agresją cięcia. Naostrzenie ZDP-189 będzie stanowić znaczne wyzwanie, jednakże dzięki niesamowitemu trzymaniu ostrości nie będziecie musieli robić tego zbyt często. Podsumowując, ekskluzywność tej stali znajduje odbicie w cenach noży z niej wykonanych, jednakże są one warte każdej złotówki swojej ceny. Jest to doskonała, a może nawet najlepsza stal nierdzewna na noże na rynku.
Skład:
Japońska, szybkotnąca, narzędziowa stal proszkowa z Huty Hitachi. Przez wielu użytkowników jest uznawana za najlepszą na rynku stal proszkową rdzewną. Dzięki mieszance niesamowitych ilości pierwiastków węglikotwórczych twardość i wytrzymałość tej stali są ekstremalnie wysokie. Chrom, poprawiający m.in. odporność na rozciąganie, trzymanie ostrości i odporność na korozję, molibden poprawiający skrawalność i wytrzymałość, wanad i wolfram poprawiające odporność na zużycie i twardość, z dużym dodatkiem kobaltu (który zwiększa pozytywne działanie każdego z wymienionych pierwiastków) sprawiają, że noże wykonane z HAP 40 są niezawodne. Twardość osiągana przez tę stal jest nieprawdopodobna i dochodzi do 64-68 HRC. Stal tę wyróżnia niesamowite trzymanie ostrości, jednakże z powodu twardości wyzwaniem będzie jej ostrzenie. Jest stalą częściowo odporną na korozję, jednakże warto zwrócić uwagę na jej konserwację (czyszczenie i olejowanie), gdyż może rdzewieć. Czy w takim razie stal ta jest odpowiednia na noże? Myślę, że po przeczytaniu opisu nie macie wątpliwości, stal ta świetnie nadaje się do ekstremalnego cięcia, możecie liczyć na jej wytrzymałość i twardość. Potrzebuje jednak więcej opieki niż typowe nierdzewni, jednakże przy odpowiedniej opiece noże ze stali HAP 40 będą wam wiernie służyć.
Źródła:
Przede wszystkim przy opisach stali kierowaliśmy się opiniami użytkowników i producentów, żeby podzielić się z Wami dokładnymi ocenami poszczególnych stali i móc umieścić ich właściwości w ramach wynikających z ich składu i obróbki.
[1] Blicharski M., Wstęp do Inżynierii Materiałowej, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2001 r.
[2] Dobrzański L.A., Materiały inżynierskie i projektowanie materiałowe – Podstawy nauki o materiałach i metaloznastwo, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 2006 r.
[3] Przybyłowicz K., Metaloznastwo, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa, 1999 r.
[4] Pacyna J., Metaloznastwo – wybrane zagadnienia, Wydawnictwo AGH, Kraków, 2005 r.
[5] Sińczak J. i inni, Podstawy procesów przeróbki plastycznej, Wydawnictwo Naukowe AKAPIT, Kraków, 2010 r.